Maar op die bank bij de Dossin-gevangenis had ik ineens begrepen dat angst en conformisme een belangrijke rol in de gehele samenleving hadden gespeeld. Misschien had men niets geweten van de gaskamers en de crematoria, maar ik ben van mening dat de Holocaust ook niet gereduceerd moet worden tot de uiteindelijke vernietiging van de Joden in de concentratiekampen. Volgens mij is alles wat eraan voorafging – de anti-Joodse wetten, het isolement van de Joden, de razzia’s, de doorgansgkampen, de uitsluiting van werk, winkels met ‘verboden voor Joden’, openbaar vervoer, scholen, deportaties – ook onderdeel van de Holocaust.