“De eerste commandant van het kamp, ​​Herbert Lange, was een absolute pionier in het vergassen van Joden.”
_{(Chris Webb aan The Times of Israel op 12 december 2021)}

Deze maand 80 jaar geleden vonden de nazi’s ‘industriële moord’ uit in het rustige Chelmno. In het kleine Poolse dorpje buiten Lodz ontdekten Duitse SS-leiders hoe ze de Joodse genocide ‘op schaal’ konden brengen en het bewijs van hun misdaden konden verbergen door de menselijke resten te cremeren.

Toen het nazi-vernietigingskamp Chelmno deze maand 80 jaar geleden opstartte, werd een nieuwe fase van de Holocaust gelanceerd in een klein Pools dorp langs de rivier de Vistula.

In Chelmno, de thuisbasis van 35 families, pionierde de Duitse SS met methoden voor massamoord die later werden ingezet in vernietigingskampen, waaronder Auschwitz-Birkenau. De plaats van moord, in het Duits bekend als Kulmhof, was ook de thuisbasis van experimenten met het opruimen van lijken op industriële schaal.

In de Reichsgau – of de door de nazi’s gemaakte administratieve onderafdeling – van Warthegau, die Chelmno omsingelde en het industriële Lodz omvatte, speelden de Duitsers uitgebreide spellen om slachtoffers en omstanders te misleiden. De tactieken omvatten het afgeven van tegenstrijdige berichten en het dwingen van slachtoffers om ansichtkaarten met valse bestemmingen te sturen.

“De SS verdoezelde waar de Joden heen gingen”, zegt historicus Nicholas Terry, een universitair hoofddocent geschiedenis aan de Universiteit van Exeter. “Het thema van bedrog en geheimhouding laat ons zien wat het betekende voor de daders, de omstanders en de slachtoffers.”

De eerste joden die in Chelmno werden vergast, werden begin december 1941 uit de provinciale getto’s gedeporteerd. Gedurende vele maanden in 1942 geloofden de meeste joden in de 57 getto’s van de Warthegau-regio dat de gedeporteerden op weg waren naar werk en hervestiging.

Van de nazi-vernietigingskampen was Chelmno de eerste die gas gebruikte. In op maat gemaakte “mobiele moordwagens” werd de uitlaat van het voertuig naar een afgesloten compartiment geleid waar tot 50 slachtoffers werden verpakt.

Ten minste 172.000 Joden werden vermoord in Chelmno tijdens twee periodes van de werking van het kamp, ​​evenals 5.000 Roma en Sinti.

Om zowel de buitenwereld als de Joden die in de getto’s van de regio opgesloten zaten in verwarring te brengen, werden er enkele transporten heen en weer gestuurd tussen – bijvoorbeeld – Duitsland, Lodz en plaatsen ten oosten van Lodz, waarbij Chelmno werd gecamoufleerd als de echte bestemming.

“Deze berichten over de hervestiging van Joden werden algemeen aangenomen buiten Europa”, zei Terry. “En aan het einde van de oorlog leefde de hoop dat meer Joden het hadden overleefd.”

De Duitse strategie van “spelen met de buitenwereld” leidde onvermijdelijk tot graden van “zelfbedrog” onder slachtoffers en omstanders, zei Terry. Bijvoorbeeld, pas nadat de Duitsers de Joodse raad in het getto van Lodz hadden geëist duizenden kinderen voor deportatie over te dragen, realiseerden de meeste Joden zich dat ‘hervestiging’ de dood betekende.

“De onzekerheid is niet zo veel benadrukt in termen van de reacties van omstanders”, zei Terry, eraan toevoegend dat Chelmno in het algemeen “overschaduwd” is.

“Het is een van de best gedocumenteerde moordlocaties”, zei Terry, verwijzend naar onder meer Duitse documenten over materialen die werden gebruikt om “veldovens” te maken waarmee lijken werden gecremeerd.

Er zijn ook “een veelvoud” aan ooggetuigenverslagen van vergassingen in Chelmno, zei Terry, waaronder een verslag van een Joodse gevangene die in 1942 uit het vernietigingskamp ontsnapte en naar Warschau vluchtte.

‘Een absolute pionier’

Bij Chelmno, werden Joden meegenomen naar een bouwvallig schloss, of het kasteel, en begroet in de binnenplaats door de zogenaamde “schildknaap van het landgoed.”

Voor het eerst in de Holocaust kregen mensen te horen dat ze ontsmettingsdouches moesten nemen voor de volgende etappe van de reis. Nadat ze door een smalle gang in de kelder waren gedwongen, werden de slachtoffers ingepakt in wat een kleine kamer leek te zijn.

Voordat mensen tijd hadden om te reageren, werd de wagen verzegeld en de motor gestart. Na een rit van 20 minuten door de stad naar het “Forest Camp”, werden de verstikte slachtoffers uitgeladen en begraven door Joodse gevangenen. Om de paar weken werd het team van gevangenen geëxecuteerd om geheimhouding te garanderen.

“De rol van Chelmno in de Holocaust was cruciaal”, vertelde onderzoeker Chris Webb aan The Times of Israel. “Zo was de eerste commandant van het kamp, ​​Herbert Lange, een absolute pionier in de ontwikkeling van gaswagens.”

Als amateurhistoricus heeft Webb al meer dan 40 jaar onderzoek gedaan naar Chelmno en de drie vernietigingskampen van de  Aktion Reinhard (Operatie Reinhard), Belzec, Sobibor en Treblinka. Zijn boeken omvatten ” The Chelmno Death Camp “, co-auteur met wijlen Artur Hojan.

“Het enige verschil tussen Chelmno en de Aktion Reinhard-kampen is dat Chelmno bestelwagens gebruikte in plaats van statische gaskamers”, zei Webb.

Nadat in de zomer van 1942 de drie Reinhard-kampen Chelmno’s capaciteit voor moord hadden overtroffen, vonden SS-officieren het dorpscentrum opnieuw uit met een nieuwe taak: Duitsland zou de oorlog misschien niet winnen, dus het bewijs van de Endlösung – met name lijken – moest worden gevonden, werd opgegraven en vernietigd in vernietigingskampen en honderden massagraven in heel Oost-Europa.

In Chelmno voerde Paul Blobel van de SS gruwelijke experimenten uit met vlammenwerpers en brandbommen. Uiteindelijk besloot hij spoorbanen te gebruiken die waren gestapeld met lagen lijken en brandhout. Methodisch creëerde Blobel “geïmproviseerde crematoria” die geavanceerder waren dan de crematoria in de Reinhard-kampen, zei Terry.

‘Werken naar de Führer’

Chelmno is misschien wel het meest obscure vernietigingskamp, ​​maar volgens experts zijn er meer fysieke sporen van de Holocaust in het dorp dan op de meeste moordplaatsen.

“Er is meer te zien in Chelmno dan in Treblinka”, zei Webb, verwijzend naar het Aktion Reinhard-kamp waar 900.000 Joden werden vermoord. In Treblinka staan ​​vandaag geen structuren die verband houden met de genocide. Decennia geleden werden 17.000 breukstenen bovenop de massagraven geplaatst om de gemeenschappen op te roepen die daar waren vernietigd.

In tegenstelling tot Treblinka blijft Chelmno grotendeels zoals het eruitzag tijdens de oorlog, inclusief de kerk waar de slachtoffers ’s nachts werden vastgehouden tijdens de transporten van de zomer van 1944 vanuit Lodz. Het landhuis werd in 1943 door de nazi’s opgeblazen, vóór de tweede fase van de operatie van het kamp, ​​maar de funderingen van de kelder en een trap zijn uitgegraven.