Plaatje hierboven: Eugenio Pacelli als nuncio van Berlijn van 1917 tot 1929 in Duitsland. Pacelli werd in 1939 (tot aan zijn dood in 1958) Paus van Rome aka Pius XII

De directeur van de historische archieven met betrekking tot de Vaticaanse Sectie voor Betrekkingen met Staten, Johan Ickx, schreef een kolom met een verontschuldigend beeld van het gedrag van paus Pius XII ten opzichte van de Joden tijdens de nazi-fascistische vervolgingen, op de dag dat het Vaticaan zijn archieven opende omtrent de paus die in functie was tussen 1939 en 1958.

De woorden van Ickx waren aanleiding voor de kritiek op Opperrabbijn van Rome Riccardo Di Segni. Het artikel van Ickx verscheen maandag in de Italiaanse editie van Vatican News, een officiële Vaticaanse website. “Onder de papieren van de afdeling voor relaties met staten die in elektronisch formaat toegankelijk zijn, zijn de bestanden over de ‘Joden’ met 4.000 namen: het verhaal van Liebman, de rol van de romanschrijver Waugh. En Ottaviani verstrekte valse certificaten aan de vervolgden“, luidt de ondertitel van het stuk.

In de tekst legde Ickx uit dat een reeks bestanden met de naam ‘Joden’ meer dan 170 bestanden bevat met een geschiedenis van meer dan 4.000 namen. “Onder hen is er een meerderheid van verzoeken om hulp van katholieken van Joodse afkomst, maar er is geen tekort aan Joodse namen,” schreef hij. “De kranten zullen duidelijk maken hoeveel en welke inspanningen zijn gedaan om te proberen te reageren op de smeekbeden voor de redding van de vervolgden en de behoeftigen die levensgevaarlijk zijn. De haat van het nazisme jegens de katholieke kerk en de paus zelf zal ook zeker naar voren komen”, luidt een andere passage van het stuk, in een gedeelte genaamd “Nazi-haat tegen de kerk en de paus.“

“Deze sensatiezucht is zeer verdacht, met bestanden die gereed zijn en eenvoudige conclusies die op een dienblad worden gelegd,” merkte Di Segni op, in gesprek met het Italiaanse persbureau ANSA. “Er is niet veel voor nodig om te beseffen dat de schaarste aan onthullingen koste wat kost een boemerang voor de apologen zal worden.“

De rol van de paus ten opzichte van de nazi-en fascistische regimes en de moord op joden, heeft in de loop der jaren centraal gestaan ​​in vele controverses, ook in het licht van de krachtige verdediging van Pius XII door de kerk zelf, met een heiligverklarings proces dat door de decennia is geïnitieerd en gepromoot.

Voor zijn verdedigers was Pius XII een spirituele leider die zijn best deed om in stilte te werken om de rooms-katholieke kerk te beschermen en haar vertegenwoordigers in het geheim toe te staan ​​om mensen in nood te helpen, inclusief Joden. Voor zijn critici is hij een figuur die herhaaldelijk er niet in slaagde een krachtig standpunt in te nemen tegen Hitler of in het voordeel van de Joden en tegenover hun vernietiging.

Een van de meest controversiële afleveringen betrof direct de Joodse gemeenschap van Rome. Nadat de nazi’s op 16 oktober 1943 de joodse wijk van de Italiaanse hoofdstad hadden overvallen, hoopten velen dat de paus hun deportatie naar de nazi-kampen niet zou toestaan, met sommige experts die speculeerden dat de Duitsers zelf meer dan 30 uur moesten wachten voordat ze de gearresteerden naar het noorden stuurden omdat ze de reactie van de paus vreesden. Echter Pius XII kwam niet tussenbeide. Meer dan 1.000 mensen werden naar Auschwitz gestuurd en slechts 16 overleefden.

In het artikel over Vatican News citeerde Ickx een document van de Washington Presservice van 20 oktober 1943, waarin stond: “In de nacht van 15 op 16 oktober werden een aanzienlijk aantal Joden gearresteerd in verschillende delen van Rome STOP nadat ze 24 uren waren vastgehouden in de militaire academie werden ze naar een onbekende bestemming vervoerd. STOP Er wordt hier gezegd dat de Heilige Stoel bezorgd was dat soortgelijke gebeurtenissen niet worden herhaald en ten gunste van bepaalde gevallen.“

De archiefambtenaar benadrukte verder dat een handgeschreven notitie van Pius XII op het papier verschijnt en luidde: “Is het verstandig dat Pressservice dit nieuws verzendt?” De paus, zei Ickx, was zich “goed bewust van het belang van het niet wakker maken van de slapende hond, vooral de nazi’s, met het nieuws van humanitaire acties die zijn begonnen vanuit het Apostolisch Paleis.“

“Het is duidelijk te zien dat er geen wens was om de trein van 16 oktober [1943, die Joden gevangen hield in nazi-vernietigingskampen] te stoppen en dat de hulp enkel was bedoeld om mensen te beschermen die waren gedoopt,” vertelde Di Segni verder aan ANSA. “Na te hebben gezegd dat [het onderzoeken van de documenten] jaren van studie zou vergen, komt de oplossing nu de eerste dag als het konijn uit de hoge hoed van de goochelaar. Laat historici werken,” concludeerde de rabbijn.

Volgens het Vaticaan bevatten de nieuw geopende bestanden inderdaad ongeveer twee miljoen documenten, waarvan 1.300.000 al zijn gedigitaliseerd en binnenkort nog eens 700.000 zullen worden gedigitaliseerd. Om wetenschappers in staat te stellen ze te onderzoeken, heeft het Vaticaans archief een speciale ruimte met 20 computers georganiseerd die toegang hebben tot de documenten.

Het materiaal omvat niet alleen de oorlog, maar ook de periode na en tot het einde van het pausdom van Pius XII. En zoals Di Segni benadrukte in een interview met The Jerusalem Post voorafgaand aan de opening van de archieven, kunnen sommige antwoorden over de houding van de paus ten opzichte van de Joden komen van wat er in die jaren gebeurde.

“Hij handelde op een manier die in veel omstandigheden zeer weinig sympathie, zo niet vijandigheid toonde aan het Joodse volk. Hij stond niet toe dat gedoopte Joodse kinderen die in kloosters waren verborgen, werden teruggegeven, geen steun toonden voor de stichting van de staat Israël, niet ontvankelijk waren voor degenen in de kerk die de leer van minachting tegen de Joden heroverwegen,” merkte de rabbi op. “De problemen rond Pius XII eindigden niet met de oorlog.“