Joden onder Tartaars Juk

In 1240 vielen de Tartaren Kiev aan, toen al een van de grootste steden van Europa met zo’n 50 000 inwoners. Net als nu zat deze aanval er al lang aan te komen. En net als nu weigerden de bewoners zich over te geven en hoopten ze tot het laatste moment op hulp uit het Westen, die niet kwam opdagen.

Batu Khan, een kleinzoon van Dzjengis Khan, belegerde een week lang de stad en maakte haar daarna met de grond gelijk. Hij slachtte bijna alle inwoners af, inclusief de Joodse gemeenschap, die daar al minstens driehonderd jaar bestond. Een pauselijke afgevaardigde die acht jaar later Kiev bezocht, schreef dat de stad ‘niet meer bestond’, afgezien van velden vol beenderen en schedels. Voor de Joden van Kiev zou het niet de laatste keer zijn dat ze werden uitgeroeid.

Massaslachtingen

Bij iedere oorlog in het gebied van Oekraïne schoten steevast duizenden Joden er het leven bij in. Bijvoorbeeld toen Kozakkenhoofdman Bogdan Chmelnitski het land bevrijdde van de Polen in de zeventiende eeuw. Hij wordt nog altijd vereerd als Vader des Vaderlands, maar Joodse Oekraïners hebben daarover gemengde gevoelens. Chmelnitski joeg tienduizenden van hun voorouders over de kling, onder meer opnieuw de voltallige Joodse gemeenschap van Kiev.

En Babi Jar is geen locatie uit Star Wars maar de plek waar de Duitse bezetter in 1941 met gretige hulp van niet-joodse Oekraïners 33 771 Joden uit Kiev doodschoten en in een ravijn dumpte. En dat binnen twee dagen: de grootste en meest effectieve massaslachting ooit van Joden in Oost-Europa. Tot in 1943 ging dat bloedwerk door in Babi Jar, tot er bij elkaar zo’n 200 000 Joden en andere Oekraïners vermoord waren.

Stalin liet de Joden met rust tijdens de oorlog om Amerika niet te schofferen, maar daarna pakte hij de draad op. Als Stalin niet voor het zover was de geest had gegeven, had er geen Russische of Oekraïense Jood meer bestaan.

Joods-Oekraïense geschiedenis

Gelukkig kent de geschiedenis van Rusland niet alleen antisemieten, maar ook filosemieten. Misschien wel de bekendste was prins Grigori Potemkin: die van de trappen en het oorlogsschip. In de achttiende eeuw ‘kolonialiseerde’ hij voor zijn minnares tsarina Catharina de Grote de verlaten zuidelijke steppen van Oekraïne, deels met Joodse boeren uit Polen en het Middellandse Zeegebied.

Een andere reden voor de hoge concentratie Joden in Oekraïne is dat ze onder verschillende tsaren uit het grootste deel van Rusland werden verjaagd. Ze mochten zich alleen vestigen in een strook land in het uiterste westen, waar het huidige Oekraïne bij hoorde. Tot in de negentiger jaren van de vorige eeuw, nog geen dertig jaar geleden, hadden Russische Joden in hun paspoort staan dat ze Joods waren.

Potemkin was vooral verzot op Chassidische Joden, die hun oorsprong in Oekraïne hadden. Hij verzamelde ze om zich heen als adviseurs en richtte zelfs een Joods kozakkenregiment op — het ‘Israelovskiregiment’. Dit deed hij met in het achterhoofd dat zij ooit hun oude hoofdstad Jeruzalem zouden kunnen bevrijden van het Ottomaanse Rijk. Dat regiment was volgens tijdgenoten geen succes: veel orthodoxe Joden kregen problemen omdat hun baarden verstrikt raakten in de stijgbeugels van de kleine steppepaardjes van de Kozakken.

Joden maakten voor de Eerste Wereldoorlog een derde deel uit van de bevolking van Oekraïne. Belangrijke revolutionairen kwamen ervandaan, zoals Leon Trotski. Het Jiddisch was naast het Russisch en het Oekraïens de derde officiële taal: ze stond zelfs op bankbiljetten.

Volodimir Zelenski

En nu heeft dit land zelfs voor een Joodse president gekozen: Volodimir Zelenski. Deze acteur en komiek won de presidentsverkiezingen van 2019 met overweldigende meerderheid. Het publiek had duidelijk behoefte aan iemand van buiten het aartscorrupte politieke establishment.

Maar het blijft verrassend dat heel Oekraïne deze man nu op handen draagt: een nazaat van Holocaustoverlevenden, uit een vaak verachte en door de eeuwen heen regelmatig gedecimeerde minderheid. Zelenski speelde eerder al de president van Oekraïne, in de immens populaire televisieserie Dienaar van het Volk. Hij noemde zijn eigen politieke partij naar die serie.

Wreedheden beschreven door Isaak Babel

Om het fenomeen Zelenski beter te begrijpen komt een andere opmerkelijke Jood uit Oekraïne te pas: de schrijver Isaak Babel uit Odessa. Rond 1920 was hij als journalist ‘embedded’ in het Rode Leger, bij de Kozakken. Dat leverde een prachtig en onverbloemd verslag op van de Pools-Russische oorlog die toen woedde, in de verhalenbundel Rode Cavalerie.

Broodnuchter beschrijft Babel de meest verschrikkelijke wreedheden tegen Joden in deze oorlog, die bijna achteloos begaan zijn door schijnbaar gewone mensen. Opvallend is dat hij overeenkomsten vaststelt tussen Joden en Kozakken, wat betreft moed en vrijheidsdrang. Hij constateerde bijvoorbeeld dat iedere vermoorde Jood die hij tegenkwam — en dat waren er nogal wat — van voren was doodgeslagen of neergeschoten. Nooit van achteren. Kennelijk hadden de Joden de gewoonte het gevaar in de ogen te zien.

Rode Cavalerie verscheen in 1926, nog voordat het regime van Stalin definitief ontspoorde. Babel werd er in een klap beroemd mee in binnen- en buitenland. Waarschijnlijk de reden dat de schrijver in 1940 op een dodenlijst terechtkwam van Lavrenti Beria, chef van de geheime dienst van de bolsjewieken. De man die Stalin ‘onze eigen Himmler’ noemde. Stalin parafeerde de lijst van een paar honderd culturele prominenten die een proces kregen met voorgedrukt doodsvonnis.

Moedig het noodlot tegemoet?

Voor zijn arrestatie was Babel veel in het Westen, onder meer in Parijs waar zijn ex-vrouw en dochter woonden. Hij had daar natuurlijk kunnen blijven maar koos ervoor terug te gaan naar Rusland, zijn noodlot tegemoet.

Dat doet denken aan Volodimir Zelenski, die het aanbod van president Biden om hem te evacueren zonder aarzeling afsloeg. Een schandelijk aanbod overigens, dat vooral veel zegt over Biden en zijn politieke opportunisme. Het verschil tussen een carrièrepoliticus en een politicus uit overtuiging werd nooit zó duidelijk. ‘Ik wil helemaal niet weg,’ had Zelenski geantwoord, ‘stuur liever munitie…’

Acceptatie voor Joden in Oekraïne

De Russische propagandamachine op internet draait al weken overuren om de Oekraïense president zwart te maken — enthousiast bijgestaan door antisemieten aller landen. Hij zou een nazi zijn, een fascist, een zionist en een corrupte miljardair. Hij zou de bevolking van Oekraïne opofferen aan zijn eigen gewin, en wat al niet meer.

Maar de Oekraïners hebben de slag om het internet allang gewonnen: de even heldhaftige als ontwapenend gewone verschijning van Zelenski heeft de wereld veroverd.

Een jaar voor hij tot president werd gekozen, hield het Amerikaanse Pew Research Center een opinieonderzoek in Midden- en Oost-Europese landen, naar de acceptatie van Joden. In EU-lid Litouwen bleek bijna een kwart van de ondervraagden liever geen Joden als buren te willen — of überhaupt als medeburgers. In Rusland was dat 14%, in Polen 18%.

Oekraïne kwam er met voorsprong het beste uit: slechts 5% van de ondervraagden had daar moeite met Joden als buren.

Volwaardige burgers

President Zelenski is een nationaal symbool van Oekraïne geworden, zoals het volkslied of de blauw-gele vlag. En hij is ‘het belangrijkste doelwit van de Russen’, zoals hij zelf zegt. Poetin schijnt het ene na het andere doodseskader op hem af te sturen. De kans dat het slecht met Zelenski afloopt, is redelijk groot.

Militaire agressie, bezettingen en aanslagen op de onafhankelijkheid zijn niks nieuws voor Oekraïne. Wel nieuw is de acceptatie van Joden als volwaardige burgers. Nu maar hopen dat Israël erin slaagt een vredesakkoord uit de hoed te toveren dat beide partijen gezichtsverlies bespaart.