Psycholoog Miguel Farias: het twijfelachtige effect van mindfulness

Knack 03 februari 2016 – door MARCO VISSCHER 

De Portugese psycholoog Miguel Farias was zelf een meditatiejunkie, tot hij tijdens zijn onderzoek naar de effecten van meditatie en mindfulness stuitte op de donkere kanten ervan. ‘Zodra je afdaalt in de verborgen krochten van je geest, kunnen er dingen naar boven komen waar je niet mee om weet te gaan.’

Eigenlijk wilde Miguel Farias (42) een ander boek schrijven. From Monster to Buddha moest het heten. Hij zag het als een vervolg op de grondige studie die hij in 2010 leidde aan de universiteit van Oxford: ’s werelds eerste gerandomiseerde, gecontroleerde studie naar de effecten van yoga en meditatie in gevangenissen. Hij ontdekte dat gevangenen die meededen minder stress en een algeheel betere gemoedstoestand rapporteerden en beter in staat waren om hun impulsen te bedwingen.

Die bevindingen sloten naadloos aan bij wat Farias al jaren aan den lijve had ondervonden en ook als jongen bij zijn ouders had waargenomen: meditatie kan heel gunstig uitpakken. Dat is vandaag ook de boodschap in de populaire media. Steeds meer mensen zweren bij meditatie en zijn niet langer beducht daarvoor uit te komen. Noem het ‘mindfulness’, zodat de boeddhistische context wegvalt, en je hebt een recept voor populaire workshops, cursussen, bestsellers en apps. Meditatie is allang geen marginaal verschijnsel meer. Zelfs op het World Economic Forum in Davos werd dit jaar voor het eerst een ‘mindfulness meditatiesessie’ aangeboden.

Als Farias zijn oorspronkelijke plan had doorgezet, had hij vast een populair boek geschreven. De tijdgeest is ernaar. Maar het plan veranderde. Terwijl hij in de vakliteratuur op zoek ging naar de wetenschappelijke onderbouwing voor zijn overtuigingen, raakte hij ontmoedigd. Hij kon die niet vinden. De Portugese psycholoog werd steeds kritischer en moest uiteindelijk teleurgesteld concluderen dat meditatie wel ‘een gematigd positief effect’ heeft bij zorgen, somberheid en stress, maar dat andere ontspanningstechnieken net zo goed werken. Zijn boek, The Buddha Pill. Can Meditation Change You?, werpt een genuanceerde blik op de mythes rondom meditatie en mindfulness.

Wat viel u op bij de bestudering van de wetenschappelijke literatuur over de effecten van meditatie?

MIGUEL FARIAS: Het viel me vooral op dat er heel veel van wordt verwacht: meditatie, mindfulness en yoga bestrijden angsten en depressies, maken je rustiger, gelukkiger, creatiever en barmhartiger. Je wordt er een beter mens van en je kunt er zowaar zelfs de wereld mee veranderen.

Dat is niet zo?

FARIAS: Nee, vrijwel alles wat we erover lezen in de media is zwaar overdreven.

Zo veel mensen zullen toch niet mediteren als ze er geen baat bij hebben?

FARIAS: Als je jarenlang mediteert, doe je dat vermoedelijk omdat je er meer voordelen dan nadelen uit haalt. Maar laten we hier niet vergeten dat meditatie in de oosterse spirituele traditie nooit is bedoeld om mensen kalmer en meer ontspannen te maken. Meditatie was bedoeld om mensen op te schudden en uit te dagen te zijn wie ze werkelijk zijn. Dan mag het niet verbazen dat deze techniek vandaag – zelfs wanneer die wordt toegepast in een seculiere context – zorgt voor ongebruikelijke, ongemakkelijke ervaringen.

Ervaringen waar je beter mee kunt omgaan dankzij meditatie.

FARIAS: Hmm, niet noodzakelijkerwijs… Laat ik over mezelf spreken. Ik mediteer al vele jaren. Ik gebruik meditatie niet zelden om even verlost te zijn van alledaagse problemen waar ik mee te maken heb. Ik heb doorgaans helemaal geen zin in een confrontatie met mezelf. Ik ben gewoon op zoek naar wat het rodeballoneffect heet, vernoemd naar Le ballon rouge, een Franse film over een jongen die wordt gepest en met een rode ballon wegvliegt van al zijn problemen.

Een mooie metafoor.

FARIAS: Ja, heel mooi, maar helpt het echt om hoog in de lucht aan zo’n ballon te zweven? Het is zeker prettig om even te ontsnappen aan alle onrust en een rustig plekje op te zoeken, maar je zult op een goed moment toch weer op de grond moeten komen.

Miguel Farias doet al twintig jaar onderzoek naar de psychologische impact van spirituele ideeën en oefeningen. Tegenwoordig is hij docent cognitieve en biologische psychologie aan de universiteit van Coventry. Wat veel invloed heeft gehad op de omslag in zijn denken, was het verhaal van Aaron Alexis. Alexis was 34 jaar toen hij leerde mediteren en daarvan volledig in de ban raakte. Hij meldde zich bij een boeddhistische tempel om te chanten, besloot na een tijdje om monnik worden en leerde Thais. Maar het liep anders. Op de ochtend van 16 september 2013 ging Alexis in Washington naar de scheepswerf waar hij had gewerkt en schoot er binnen het halfuur twaalf mensen dood, eerst met een zelf meegebracht geweer, daarna met het pistool van een bewaker die hij had omgelegd. Alexis, de boeddhist, stierf in een vuurgevecht met de politie.

Waarom vermeldt u deze anekdote in uw boek? Het is toch een geïsoleerd geval dat verder niets zegt?

FARIAS: Het is zeker een bizar, op zichzelf staand geval. Door daarop te wijzen, wil ik helemaal geen afbreuk doen aan de ervaringen van de meeste mensen die mediteren: zij doen dat misschien twintig minuten per dag en dat helpt hen om wat meer rust en ontspanning te hebben. Ik suggereer niet dat ze elk moment in een gewelddadig monster kunnen veranderen. Maar we zullen nooit weten of meditatie een rol speelde in het ontketenen van dit geweld door Aaron Alexis. Het valt niet uit te sluiten. Zodra je afdaalt in de verborgen krochten van je geest, zonder enige voorbereiding of begeleiding, kunnen er allerlei dingen naar boven komen, waar je niet altijd mee om weet te gaan.

Waarom neemt deze anekdote zo’n cruciale plaats in uw boek in?

FARIAS: Ze kan dienen als een waarschuwingssignaal. Onze veronderstelling dat meditatie alleen maar goed kan zijn, is simpelweg naïef. We hebben allerlei exotische ideeën bij meditatie. We denken maar al te snel dat het boeddhisme uiterst vreedzaam is en dat boeddhisten nooit geweld gebruiken, maar in landen als Thailand, Sri Lanka en Myanmar weten ze wel beter. Dat is ook niet iets van vandaag; in de geschiedenis zijn mensen net zo gewelddadig bekeerd tot het boeddhisme als elders tot het christendom. We lijken hier in het Westen collectief te denken dat het boeddhisme heel rationeel is en vergeten graag de uitgesproken ideeën over bovennatuurlijke krachten. Ik vind dat wonderlijk. Zo krijg je juist een moderne, westerse opvatting van het boeddhisme, die in niets lijkt op wat traditionele boeddhisten dachten en al helemaal niet op wat de Boeddha zelf heeft gezegd.

Het Westen kent inmiddels een hele mindfulnessindustrie.

FARIAS: Ja, ‘McMindfulness’ wordt het weleens genoemd. Toen ineens allerlei managers en directeuren gingen mediteren, merkte een commentator eens cynisch op dat het westerse kapitalisme meer heeft gedaan om de oosterse spiritualiteit te veranderen dan andersom. Daar zit wel wat in.

Heeft het de betekenis van meditatie veranderd?

FARIAS: Die betekenis is zeker veranderd, ja. In de boeddhistische traditie werd meditatie niet op zichzelf gebruikt. Als je zocht naar persoonlijke transformatie in een spirituele context werd meditatie hooguit gezien als een middel, maar niet eens het beste middel. De beste manier naar transformatie was de bestudering van de geschriften. Meditatie deed je erbij, maar het was vooral bedoeld voor mensen die niet geletterd waren of niet intelligent genoeg om de geschriften fatsoenlijk te bestuderen.

Ook is de mindfulnessbeweging van vandaag sterk geïndividualiseerd, terwijl de boeddhistische oefeningen juist draaiden rondom de gemeenschap en een nadruk hadden op goede daden. Daaraan gerelateerd is dat elk psychologisch probleem tegenwoordig wordt gezien als een individueel probleem dat je zelf moet oplossen, waarbij geen enkele aandacht is voor eventuele maatschappelijke oorzaken, zoals armoede, werkloosheid of racisme.

De moderne beweging rondom mindfulness is feitelijk een sterk verwaterde afsplitsing van het boeddhisme, waarbij een weinig boeiende techniek voor de spirituele leek is verheven tot het allerhoogste goed. Het oorspronkelijke doel voor de boeddhist was het nirwana, waarna je nooit meer zou terugkeren in dit aardse leven vol lijden. Dat nirwana was slechts bereikbaar als je, zoals de Boeddha, in staat was om al je bezittingen en al je seculiere overtuigingen op te geven en je volledig te wijden aan een ascetisch leven als monnik, volledig gewijd aan goede daden, in het volle besef dat er in essentie niet zoiets is als een zelf… Tja, u begrijpt vast waarom die traditionele, centrale boodschap vandaag niet veel weerklank vindt.

Is dat ook de kritiek van traditionele boeddhisten op de westerse adaptatie van hun overtuigingen?

FARIAS: Zij gruwelen er niet alleen van dat hun eeuwenoude spirituele oefening in transformatie wordt toegepast in een seculiere context, maar ook dat het voor iets heel anders wordt gebruikt. Het wordt vandaag ingezet als middel tegen stress, of om je je lekkerder te laten voelen of je beter te laten concentreren op je werk. Meditatie wordt zelfs in het leger ingezet om betere soldaten op te leiden. Het heeft niets meer te maken met een beweging naar transcendentie. Het bevestigt je eigen egoïsme.

In de eerste weken van het jaar passeerde weer een stroom van nieuwsberichten en blogs over de wonderen van meditatie. Onze angsten nemen af. Ons geheugen wordt sterker. Onze creativiteit neemt toe. Dergelijke studies zijn soms afkomstig van gerespecteerde instellingen, die mooie persberichten rondsturen. Sommige hebben het peer review-proces doorlopen, waarbij academici het werk van een vakgenoot kritisch belichten, en zijn gepubliceerd in gevestigde vakbladen – en soms leidt dat dus tot een berichtje in de populaire pers.

Hoe moeten we nu omgaan met dit soort nieuwtjes?

FARIAS: Ik denk dat het goed is om je af te vragen waarom er bij deze studies nooit een placebo-meditatie wordt gebruikt.

Een placebo-meditatie? Bestáát zoiets?

FARIAS: In andere takken van wetenschap is het een absolute doodzonde om niet te werken met een placebo, ofwel een nepbehandeling. Vaak is het een pilletje zonder de chemische verbinding die wél in het onderzochte medicijn zit en doorgaans weten deelnemer noch behandelaar of het de werkzame of niet-werkzame pil betreft. Iedereen die meditatie onderzoekt, beweert altijd dat het onmogelijk is om te werken met een placebomeditatie, maar dat is onzin. Ze doen gewoon niet hun best. Het is slechts één keer gedaan. In 1973 begon het enige gerandomiseerde, dubbelblinde, placebo-gecontroleerde onderzoek naar de effecten van meditatie.

Wat zegt die studie ons?

FARIAS: Ze zegt ons dat we heel graag wíllen dat meditatie werkt. Er spelen ontzettend veel verwachtingen mee. Ik denk dat veel van de effecten eerder toe te schrijven zijn aan het geloof van de mensen in de techniek dan aan de techniek zelf. Een onderzoeker toonde aan dat de mensen die aan mindfulness deden op het subjectieve enquêteformulier invulden dat ze minder stress ervoeren, maar hij keek ook naar een objectieve maatstaf van stress: het cortisolgehalte. Dat bleek bij de groep die mediteerde juist hóger te zijn dan bij de controlegroep die niet had gemediteerd. De onderzoeker weet dat aan de verwachtingen vooraf, hij toonde aan dat de groep die ging mediteren hoge verwachtingen koesterde over een afname van stress. Ik verwacht dat we in de komende tijd vaker studies zullen aantreffen in de media die de effecten van meditatie wat afzwakken.

Waarom denkt u dat?

FARIAS: Omdat er zulke uitzinnige claims worden gedaan, dat er wel een terugslag móét komen. Steeds meer kritische mensen – in de academische wereld, in de journalistiek – zullen vraagtekens plaatsen bij zo veel miraculeuze effecten.

Weerhouden die u ervan nog te mediteren?

FARIAS: Nee, ik mediteer nog steeds. Maar mijn besef van de beperkingen hebben me wel veranderd. Ik begon destijds met al die naïeve verwachtingen die zo veel mensen hebben. Ik dacht dat ik er een beter mens van zou worden als ik het maar lang genoeg zou volhouden. Nou, zo werkt het niet. Ik geloof nog steeds dat meditatie kan helpen op weg naar persoonlijke transformatie, maar meditatie is niet geschikt voor iedereen en ook niet voor alle doeleinden. Als het voor ontspanning is, dan zijn er ook genoeg andere, betere manieren, van sport tot ademhalingsoefeningen. Als het is om meer inzicht in jezelf te krijgen, eh, nou, dan zijn er eigenlijk óók genoeg andere, betere manieren, zoals psychoanalyse. We moeten simpelweg beseffen dat meditatie geen oplossing voor alles is. Het leven is nu eenmaal gecompliceerder dan we het graag zouden zien.’