Nieuws uit Israel wordt wereldwijd met grote aandacht gevolgd. Niet alleen de schier eindeloze strijd met Iran, Hamas en Hezbollah wekt interesse, maar ook de geopolitieke belangen die daaronder zitten. Welke geopolitieke factoren bepalen de positie van Israel in het komende jaar? Welke kaarten zijn anders komen te liggen? Waar moet je op letten als je het nieuws in het komende jaar leest?

Een aantal geopolitieke factoren liggen vast. Bijvoorbeeld de strategische ligging van Israel. Andere zaken leken afhankelijk bepaald te zijn, maar er is toch verandering in gekomen in de afgelopen decennia. Zoals grondstoffen en energievoorziening. Israel dacht het enige land te zijn zonder olie en gas, maar toch zijn er meerdere grote gasbellen ontdekt in de Middellandse Zee. Ook de watervoorziening van Israel ligt niet helemaal vast. Israel investeert fors in waterinnovatie en allerlei technieken om van zout water zoet water te maken, spaarzaam om te gaan met de middelen en efficiënt te transporteren naar gebieden waar water schaars is. Ook wordt water ingezet als lijmmiddel, bijvoorbeeld in gesprekken met de Jordaanse koning en de Palestijnse Autoriteit.

In de politieke arena wordt er continue om invloed en macht gestreden, waarbij Israel’s overheid zich op een natuurlijke, democratische wijze ook vervangt. Daarom is de politieke arena nog het meest bewegelijk. Toch duurt het meestal een aantal jaar of soms enkele decennia om een politieke koers verwezenlijkt te zien. 2022 beloofd echter een spannend jaar te worden vanwege de nieuwe politieke wind die er na de Netanyahu-jaren waait.

Geopolitiek in een notendop

Met geopolitiek wordt gedoeld op de complexe samenhang tussen belangen van landen, hun bilaterale of multilaterale samenwerking, hoe de wereldorganisaties zich gedragen, maar ook het gedrag (en de bevliegingen!) van individuele leiders. Zodoende spreekt met in de internationale machtspolitiek nooit van één oorzaak, want één zet in het schaakspel van de internationale politiek is een optelsom van meerdere oorzaken, aanleidingen én gevolgen.

De impact van de energiemarkt op geopolitiek

Wie geopolitiek zegt, kan het thema ‘energie’ nooit links laten liggen. Energie is namelijk essentieel voor iedere economie. Olie heeft in de laatste decennia vaker een belangrijke rol gespeeld in de verhoudingen tussen landen en zelfs in het voeren van verschillende oorlogen. Het effect van de olieproducerende landen op de wereldeconomie is met de opkomst van groene energie steeds minder, maar nog allerminst voorbij. Olie blijft in 2022 en ver daarna een troef in de handen van de landen die het kunnen exporteren. Israel is traag geweest om de economie te hervormen richting een duurzame economie en weet zich zodoende nog altijd sterk afhankelijk van olie.

“Het effect van de olieproducerende landen op de wereldeconomie is met de opkomst van groene energie steeds minder, maar nog allerminst voorbij.”

Wat aardgas betreft, is Israel zelf van importerend land een exportland geworden. Met de ontdekking en exploitatie van een aantal aanzienlijke gasvelden voor de kust in de Middellandse Zee is Israels positie op de energiemarkt in enkele jaren drastisch verbeterd. Er zijn zelfs plannen gemaakt voor de aanleg van een pijpleiding van Israel naar Griekenland, waarmee ook Europa’s afhankelijkheid van Russisch gas wordt verminderd. Die pijpleiding is één van de redenen dat Erdogan de positieve relatie tussen Israel en Turkije op het spel wilde zetten. Turkije opende in 2020 namelijk nog een pijpleiding voor Russisch gas richting de EU. Gas wordt gezien als een belangrijk middel in de verandering van fossiele- naar groene economie én als geopolitieke joker: Israel overlegt met o.a. Egypte, de VAE, Cyprus en Griekenland over de exploitatie van de Mediterraanse gasvelden. Israel heeft met gas nu zelf een sterke troef in handen.

Religieus erfgoed in de politieke arena

Het mag geen nieuws heetten: Israel is de bakermat van alle ‘Abrahamitische religies’. Met name de mythische stad Jeruzalem is belangrijk in zowel het jodendom, als het christendom alsmede binnen de islam. Niet veel Nederlanders weten dat de profeet Mohammed ten hemel zou zijn gevaren vanaf de Tempelberg, te Jeruzalem.

Juist omdat Israel, met als religieus kroonjuweel Jeruzalem, felbegeerd religieus erfgoed is, is het ook belangrijk in de geopolitiek. ‘Het Heilige Land’ blijft joden, christenen en moslims inspireren. Ieder jaar maken Joden ‘aliyah’. Zij migreren naar Israel en zien dat vaak als een ‘terugkeer’. Veel (militante) moslims hebben de Al Aqsa-moskee als centraal object in hun wapenschild. In moskeeën over de hele wereld wordt gepredikt dat Jeruzalem toebehoort aan de islam. Zelfs christenen aan de andere kant van de wereld, de ‘evangelicals’ vonden Trump’s verkiezingsbelofte van het verplaatsen van de ambassade van Tel Aviv naar Jeruzalem een prachtig symbolisch teken. Zij zien de terugkeer van de Joden naar Israel als een Bijbelse belofte en een voorwaarde voor de terugkeer van Jezus. Een van de redenen waarom Israel zoveel passie oproept, over de hele wereld, is de enorme religieuze waarde van deze plek. Ook in 2022 zal zelfs klein nieuws uit de regio gedeeld worden op grote podia als Al Jazeera, BBC en CNN.

Militaire innovatie

Israel kun je op geen enkele manier zien als een ‘vooruitgeschoven post van Amerika’, behalve op militair gebied misschien. Israel heeft zich vanaf haar onafhankelijkheid altijd met man en macht moeten verdedigen. Daarin is de alliantie met de Verenigde Staten (vanaf het presidentschap van John F. Kennedy) een factor van belang gebleken. Het is namelijk expliciet Amerikaans beleid dat Israel altijd een militaire voorsprong moet behouden op andere landen in de regio. Dit is ook in het eigen (economische) belang van de Amerikanen. Israel heeft Amerika al meer dan eens een enorme dienst bewezen en profiteert van militaire hoogtechnologische innovaties.

Kort na haar onafhankelijkheid wist Israel wapens en materiaal te kopen in onder andere Frankrijk en Tsjechoslowakije. Maar vanaf de jaren ’60 werpt men de blik op Washington. Zo koopt Israel (soms met Amerikaanse financiële steun) veel wapentuig van Amerikaanse makelij, waardoor de Amerikaanse economie een boost krijgt. De veiligheidssteun vanuit de Verenigde Staten voor Israel is dus ook voor de Amerikaanse economie van belang. Inmiddels verkoopt Israel zelf ook militair materiaal, waarin diplomatieke doeleinden worden meegewogen.

Het belang van beeldvorming

Beeldvorming is een belangrijk thema op het Binnenhof, maar ook in de internationale politiek. Welke beelden hebben we overgehouden aan de meest recente Gaza-oorlog? Welk beeld heeft men over de hele wereld van ‘Joden’? En van de Joodse staat? Alhoewel het soms lijkt alsof Israel vrede heeft gemaakt met het feit dat veruit de meeste mensen in de wereld negatief denkt over het land, blijft ‘PR’ toch een belangrijke factor in het geopolitieke ‘spel’.

Beeldvorming is daarbij, van alle bovenstaande factoren, nog het gemakkelijkste aan te passen. Daarbij maakt de Israelische democratie, met vrije pers en vrijheid van meningsuiting het extra complex. Zo worden archieven van Israelische besluitvorming naar verloop van tijd openbaar gemaakt, waar de (internationale) pers vervolgens gretig op duikt. Daarnaast wordt de berichtgeving vanuit de islamistische terroristische groepering als Hamas gelijkgesteld met berichten vanuit het Israelische leger, terwijl die laatste verantwoordelijkheid moet afleggen middels de indirect gekozen minister van Defensie.

Nu de spanning in zowel de Westbank alsmede aan de Gazastrook stijgt, terwijl het Iraanse regime direct alsmede indirect (via Hezbollah en Hamas) Israel in haar voortbestaan bedreigt, zijn de ogen gericht op Israel. De democratische coalitie moet in haar acties voldoen aan hele andere eisen dan haar tegenstanders: tegenacties moeten bijvoorbeeld ‘proportioneel’ zijn, terwijl Iran werkt aan een atoombom en Hamas aan een nieuwe lading raketten voor Israelische burgers.

‘Wat de wereld vindt’

De beeldvorming rond de Verenigde Naties is erg positief. Het betreft namelijk ‘alle landen’, dus daar kun je gevoelsmatig moeilijk tegen zijn. Zo komt het ook dat veel anti-Israel resoluties geslikt worden als ‘internationaal recht’, terwijl het politieke resoluties zijn zonder juridische grondslag. De resoluties krijgen een zekere status en worden tevens door de media geponeerd als iets ‘dat de wereld vindt’. Deze resoluties hebben een schadelijk effect voor Israel en helaas vaak ook voor Joden over de hele wereld. Aan deze besluitvorming kleven echter vaak geopolitieke belangen van landen die zo’n resolutie steunen. Niet zelden is het in het voordeel van een land dat er naar Israel wordt gekeken, om de aandacht niet op zichzelf gevestigd te zien.

Het belangrijkste, maar zeker niet het enige voorbeeld van de hyperfocus op Israel van de Verenigde Naties is de VN-mensenrechtenraad. Deze raad kent vanaf 2022 tien seriële mensenrechtenschenders die samen mogelijk Israel gaan inzetten als bliksemafleider.

Binnen de VN loont het meestemmen met het grote moslimblok als Westers land soms. Dat heeft dan met de andere bovengenoemde factoren te maken. Zo kan een Westers land een anti-Israel motie steunen om zich van een nieuwe energievoorraad te verzekeren.

De veranderingen van 2022

De regionale ambities van Iran drukt soennitische landen in de regio soms in de armen van Israel, een land waar de haat van de ayatollahs op gericht is. Deze soennitische moslimlanden, die jarenlang ook internationaal anti-Israel-retoriek hebben verkondigd en anti-Israel resoluties hebben gesteund, zijn vergeven en tappen inmiddels uit een ander vaatje. Het onderhouden van een officiële relatie met Israel is steeds meer gangbaar en de hoop bestaat dat nieuwe landen de Abraham Akkoorden zullen sluiten. Dit creëert een hele andere dynamiek in het Midden-Oosten.

De opmars van China op het wereldtoneel lijkt onstuitbaar. China en Israel hadden steeds goede relaties, ondanks het officiële Chinese standpunt aangaande de Palestijnen. Voor veel Chinezen is dit conflict echter minder emotioneel, omdat de religieuze component vaak ontbreekt. Deze zijn recentelijk een halt toe geroepen door de Amerikanen, die Israel nog altijd behandelen als ‘kleine broer’. De regering-Biden maakt ‘Israel’ weer een thema waar beide partijen hun steun voor kunnen uitspreken.

Wat er het komende jaar en in de komende jaren zal gebeuren is vanzelfsprekend ongewis. Een ding is zeker: Israel zal in het middelpunt van de belangstelling staan en er staat veel te gebeuren in het komende jaar.