Soms zei iemand: ‘Wat zal er gebeuren?’ en dan antwoordde iemand anders: ‘We moeten er het beste van hopen,’ of: ‘We moeten doorgaan.’ Mama zat soms vijf of tien minuten gebogen over een doos waarin foto’s zaten en nog wat dingetjes, en ik wist al dat je dan moest doen alsof je niets zag. Mama’s ouders en haar zuster Tanja waren vermoord door Hitler in Oekraïne, samen met alle joden die niet op tijd hierheen hadden kunnen komen. Papa zei eens: ‘Het verstand kan het niet bevatten. Het hart weigert het te geloven. En de hele wereld zweeg.’