Van Donald Trump tot Marine Le Pen, populisten verleiden hun kiezers met een vals beeld van de goeie ouwe tijd, zegt historica Anne Applebaum. ‘We moeten de mensen opnieuw overtuigen van de goede kanten van de vooruitgang.’
De Amerikaanse journaliste Anne Applebaum (52) schreef voor gerenommeerde bladen als The Spectator, The Economist en Foreign Policy en behoorde jarenlang tot de hoofdredactie van The Washington Post. Als Ruslandexperte kreeg ze de Pulitzerprijs voor haar boek Gulag. Applebaum is getrouwd met de voormalige Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radoslaw Sikorsi en heeft sinds 2013 de Poolse nationaliteit.
Wordt de wereld gevaarlijker met Donald Trump? Of moeten we relaxed blijven?
ANNE APPLEBAUM: De wereld was altijd al gevaarlijk. Maar nu wordt ze op een andere manier onveilig. De huidige wereldorde, zoals we die gewend zijn sinds het einde van de Koude Oorlog, zal grondig veranderen. De instellingen die vrede brachten en vrijhandel mogelijk maakten, worden zwakker: de NAVO, de EU, de handelszone tussen de VS, Mexico en Canada. De relaties tussen de VS en andere landen zullen heel snel wijzigen.
Waarover maakt u zich het meest zorgen?
APPLEBAUM: Ik wil niet al te pessimistisch zijn. Maar ik maak me zorgen over een nieuwe Russische bezetting van delen van Oost-Europa. En ook over een nieuwe campagne van Rusland om Duitsland en andere delen van het continent te beïnvloeden en zo de politiek minder democratisch te maken. Ik vrees ook dat de VS een handelsoorlog met China zullen aanwakkeren, misschien zelfs een militaire oorlog.
Ziet u dat in de nabije toekomst gebeuren?
APPLEBAUM: Het hangt ervan af wie de overhand krijgt binnen de Amerikaanse regering. Trumps minister van Defensie James Mattis heeft aangekondigd dat hij onvoorwaardelijk achter de NAVO staat. Had Barack Obama dat een halfjaar geleden gezegd, zou dat saai geweest zijn. Het geeft aan hoe snel de tijden veranderen.
Op Twitter heeft Trump een eigen publiek forum gecreëerd, terwijl hij de traditionele media verwerpt. Ondergraaft hij zo de democratie?
APPLEBAUM: Het probleem is omvangrijker. Trump heeft begrepen hoe zich in een wereld te bewegen waar mensen in aparte luchtbellen leven en hun nieuws door filters volgen, zoals op Facebook. In hun eigen, van elkaar gescheiden bubbels zien mensen verschillende realiteiten. En Trump heeft dat gebruikt. Hij heeft zich volledig op zijn aanhangers geconcentreerd. Zelfs na de verkiezing heeft hij nooit tot het hele Amerikaanse volk gesproken en geprobeerd een verenigende taal te spreken. Hij bedankt zijn kiezers en bestempelt alle anderen als losers.
U ziet geen gemeenschappelijke basis meer tussen Trumps kiezers en zijn tegenstanders?
APPLEBAUM: Neem een relatief banaal voorbeeld: de hetze over Trumps belediging van een gehandicapte reporter op een van zijn campagnebijeenkomsten. Trump zegt dat het nooit gebeurd is. Maar er is een filmpje waarop de feiten duidelijk te zien zijn. Niet iedereen heeft die video gezien of wil die zien.
Trump heeft veel kiezers uit de arbeidersklasse voor zich gewonnen.
APPLEBAUM: Ja, maar het zou verkeerd zijn te denken dat Trump alleen om economische redenen heeft gewonnen. Met de VS gaat het relatief goed. De economie heeft zich sinds 2008 hersteld. Voor de arbeidersklasse was Trump volgens mij aantrekkelijk om culturele redenen. Onder het motto ‘ik geef jullie de jobs van jullie vaders terug’ riep hij de blanke, simpele wereld van na de Tweede Wereldoorlog op, waarin de VS nog geen economische concurrentie hadden.
Worden de VS onder president Trump autoritairder?
APPLEBAUM: Anders dan in veel Europese landen is de politie in de VS niet centraal georganiseerd. Zelfs de FBI heeft regionale bureaus. De grondwet veranderen is een langzaam, vermoeiend proces. Maar Trump kan wel sommige controleorganen ondermijnen. Ik denk dan vooral aan de pers, maar ook aan ethische instanties die zijn zakenrelaties nagaan, of aan het ambtenarenkorps.
Trump zegt vaak dat hij Vladimir Poetin vereert. Ziet u daar een nieuwe vriendschap ontstaan?
APPLEBAUM: Ik geloof niet dat een van beiden echt vrienden heeft. Trump steekt zijn bewondering voor Poetin al jarenlang niet onder stoelen of banken, hij ziet hem als een soort idool. Maar zijn ministers van Defensie en van Buitenlandse Zaken delen die visie niet. We weten gewoon niet welke richting deze regering zal uitgaan.
Terwijl hij Poetin vleit, noemt Trump de NAVO achterhaald. Hoe moet die verdedigingsalliantie er dan gaan uitzien?
APPLEBAUM: Het is niet nieuw dat men in de VS denkt dat de NAVO haar taken niet vervult en dat de Europeanen zich te weinig engageren. Maar met zijn uitgesproken misprijzen voor de NAVO-bondgenoten heeft Trump de neergang van de trans-Atlantische solidariteit versneld. De toekomst van de NAVO hangt nu af van de Europeanen. Zullen zij zich voorbereiden op toekomstige bedreigingen en zich bewapenen?
Wat denkt u?
APPLEBAUM: Ik ben bang dat Europa gewoon niets doet. Vooral Duitsland wil zijn leger het liefst van al niet inzetten. Maar de veiligheid van Europa hangt af van Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië en nog een of twee landen. Het zou zinvol zijn nu te starten met het uitstippelen van de Europese verdediging: de conventionele, die op het gebied van terrorismebestrijding en die in de cyberspace.
Europa wordt geplaagd door vele crises op hetzelfde moment: werkloosheid, vluchtelingen, de brexit. Daarbij komen Trump, Poetin en rechtse populisten. Hoe moet het continent in die context op de proppen komen met een nieuwe verdedigingspolitiek?
APPLEBAUM: Trump, Poetin en de opkomst van populisten zijn nauw met elkaar verbonden. Dat moet je als één groot, overkoepelend probleem zien.
Is dat niet al te makkelijk? In Frankrijk profiteren populisten van terreuraanslagen, in Duitsland van de vluchtelingencrisis en in de VS spelen partijpolitieke en economische motieven een rol.
APPLEBAUM:
Maar de taal van de populisten is overal dezelfde. Waaruit bestaat de aantrekkingskracht van Trump? Met zijn motto ‘Make America great again’ appelleert hij aan de nostalgie van de Amerikanen. Hij tekent het beeld van een ‘echt’ Amerika, een land van voor de globalisering, immigratie, het feminisme, burgerrechtenbewegingen en technologische vernieuwing – de imaginaire jaren vijftig, waarnaar we zogezegd zouden kunnen terugkeren. Het verschil is niet zo groot met hetgeen Marine Le Pen zegt of met wat delen van de brexitbeweging beweren.
Hoe kun je die nostalgie bestrijden?
APPLEBAUM: Al zeker niet door het alles-is-goedmantra. We moeten de mensen opnieuw overtuigen van de goede kanten van de vooruitgang. Enkele Europese politici proberen dat nu. De sociaal-liberale presidentskandidaat Emmanuel Macron doet dat in Frankrijk, bijvoorbeeld. In Spanje heb je de Ciudadanos-partij en in Polen is er de Nowoczesna-partij. Dat zijn eerste pogingen om het liberalisme heruit te vinden.
Wordt het partijsysteem overbodig?
APPLEBAUM: Nee, het is alleen fout ingevuld. De oude strijd tussen christendemocraten en sociaaldemocraten is betekenisloos geworden, omdat de invloed van kerk en vakbonden wegebt. Nationalisten en populisten hebben dat sneller begrepen. Nu moet de rest van het partijlandschap inzien dat daarin de uitdaging ligt.
In Londen hoopt de Britse regering dat Donald Trump een partner wordt. Terecht?
APPLEBAUM: Trumpaanhangers hebben mij verteld dat de brexit de enige kwestie is die hen interesseert op het vlak van buitenlandse politiek. Trump wil een manier vinden om de Britten bij hun EU-vertrek te helpen. Hij wil Groot-Brittannië ondersteunen en wellicht de EU schaden wanneer hij een vrijhandelsakkoord in het vooruitzicht stelt. Ik maak me zorgen dat premier Theresa May in die val trapt, omdat ze vertwijfeld op zoek is naar bondgenoten en een succesvolle brexit – ook als de Britten een pak minder handel drijven met de VS dan met Europese landen.
Allianties tussen nationalistisch ingestelde landen, is dat de toekomst?
APPLEBAUM: Ironisch genoeg, ja. Dat is tenminste waarvan mensen als Stephen Bannon, de belangrijkste adviseur van Trump, dromen. Hij zou het liefst een machtsas zien tussen Trump, Marine Le Pen, Geert Wilders en Nigel Farage: een soort populistische Internationale, dus, een broederverbond van rechtse krachten.
Hoewel het allemaal nationalisten zijn.
APPLEBAUM: Ze hebben veel gemeen. Ze haten de EU en de NAVO, ze zijn tegen vrije handel en bewonderen Rusland. Een deel van hen wordt openlijk door Poetin gesteund.
Zijn wij er getuige van hoe het Westen uit elkaar valt?
APPLEBAUM: Anderhalf jaar geleden schreef ik al over het einde van de liberale wereldorde. Toen dacht iedereen dat ik gek was. We zouden ons absoluut zorgen moeten maken.
Is het mogelijk dat we in een oorlog belanden?
APPLEBAUM: Er bestaan een hoop worst case-scenario’s. Trump is heel strijdlustig. En de Russen praten verdacht vaak over hun atoomwapens.
U denkt dat het risico op een atoomoorlog toeneemt?
APPLEBAUM: In de jaren 1970 en 1980 was de Sovjet-Unie relatief stabiel. Poetins Rusland is onberekenbaarder, gecompliceerder. Niet een groot apparaat, maar een klein groepje neemt de beslissingen. Het risico om fouten te maken, is veel groter.
Ook in China, Turkije en enkele Europese landen steken autoritaire tendensen de kop op. Ligt de democratie op sterven?
APPLEBAUM: De democratie moet en zal overleven. Maar de euforie van de jaren 1990, toen we dachten dat de democratie voortdurend over de hele wereld zou uitbreiden, is verdwenen. Dat heeft met Donald Trump niks te maken, hij is maar een symptoom. Wél ligt het aan de globalisering, die politici de macht ontnomen heeft. En ook aan het digitale tijdperk, waarin veel mensen gefrustreerd zijn door de traagheid van democratische processen. Vooral jonge mensen stellen zich de vraag waarom alles zo lang duurt, waarom niet gewoon één iemand kan beslissen, en klaar: alles is gefikst.
Wat kun je doen tegen dat ongenoegen?
APPLEBAUM: De gedachte dat politiek datgene is wat door anderen bedreven wordt in afgelegen hoofdsteden: daar moeten we vanaf. Ook protest alleen is niet voldoende. Als diegenen die in demonstraties meelopen, actief zouden worden binnen de lokale politiek of zichzelf kandidaat zouden stellen, bereiken ze meer. Als al dit tumult ertoe zou leiden dat meer mensen zich engageren, bestaat er een kleine kans dat onze democratie uiteindelijk sterker wordt.