In Israël wonend, is de filmmaker Yoav Paz opgegroeid ondergedompeld in de Holocaust. Er waren bezoeken aan Yad Vashem, boeken, toneelstukken, films en, zegt hij, verhalen van een tante die de ‘vreselijke operaties’ die Mengele op haar had uitgevoerd, had overleefd.

Mensen spraken over de vernietigingskampen en over overlevenden die dapper hun leven weer opbouwden. Maar ongeveer 10 jaar geleden hoorden Yoav en zijn broer Doron, die ook zijn filmpartner is, iets nieuws: een vriend vertelde hen dat toen zijn grootvader bijna dood was, hij bekende dat hij was teruggekeerd naar zijn ouderlijk huis nadat hij was bevrijd van een werkkamp en de buurman had gedood die hem en zijn gezin ‘verraadde’.

“Dit heeft ons versteld doen staan. We zeiden: ‘Wauw, dit is een geweldig verhaal. Je hoort nooit over wraak.’”

De anekdote informeert nu de openingsscène van hun nieuwe film Plan A, die is gebaseerd op het boek van professor Dina Porat, Li Nakam Veshilem – (Vengeance and Retribution are Mine).

Het vertelt het waargebeurde verhaal van een groep Joden (codenaam Nakam), geleid door de partizaan en dichter Abba Kovner (1918-1985), die een complot smeedde om zes miljoen Duitsers te doden door de watervoorziening in vijf steden te vergiftigen.

De groep van Kovner, ook bekend als de Avengers, telde ongeveer 50 mannen en vrouwen. Hoewel er al in 1942 onder de Yishuv in Palestina wijdverbreide roep om wraak was, waren degenen die daadwerkelijk handelden de “uitzonderingen”, zegt Yoav.

“Voor ons was het echt fascinerend. We hadden het gevoel dat we van deze minderheidsgroep die niet verder konden met hun leven, veel konden leren over alle andere overlevenden die wel een nieuw leven wilden beginnen, en voor hen was dat de echte wraak.”

Als derde generatie Israëli’s die opgroeien “als een vrije geest, met een vrije geest, in een vrij land”, zegt hij dat ze niet bang waren om ongemakkelijke vragen te stellen. “En natuurlijk is de belangrijkste vraag [die wordt gesteld door een personage in de film], waarom heb je dit laten gebeuren? En ook nadat alles voorbij was, hoe kon je verder met je leven? Sommige joden begonnen een nieuw leven in Europa rond mensen die een paar jaar eerder hun familie hadden vermoord. Het is dus ingewikkeld.”

Hoewel het dodelijke plan van de Avengers al jaren bekend is, begonnen de hoofdrolspelers zelf pas echt in het openbaar te praten in het afgelopen decennium. “Velen van hen hielden hun gezicht in het donker”, zegt Yoav. “Niemand wist hoe mensen zouden reageren op hun acties.”

De broers hadden het geluk om drie van de Avengers te ontmoeten, Joseph Harmatz, Yehuda “Poldek” Maimon en Chaim Miller, allemaal nadien overleden, en tijdens hun “sessies” probeerden ze te begrijpen hoe ze dachten en voelden. Sommigen beschreven de noodzaak van vergelding als “een kanker die in hen groeit” en herinnerden zich Nakam-leden die “het proces instortten en niet door konden gaan met het plan”; anderen “werden sterker en meer vastbesloten, maar zeiden dat het als een marteling was”.

Omdat hun eindspel ‘afschuwelijk, monsterlijk klinkt’, zegt Yoav, vroegen ze om niet beoordeeld te worden naar de huidige maatstaven. “Ze vertelden ons: ‘We waren jonge mensen, we hadden onze families verloren, we waren alleen op de wereld en het enige waar we aan konden denken
was wraak.’”

Met dit in gedachten probeerden de co-schrijver-regisseurs een verhaal te vertellen waarin er “geen goed en fout, geen zwart-wit” is, en dat vraagt: wat zouden we in hun positie hebben gedaan?

Om deze vraag te testen, creëerden ze een fictieve overlevende van de Holocaust, Max (subtiel gespeeld door de niet-joodse Duitse acteur August Diehl), die betrokken raakt bij een groep van de Joodse Brigade – een eenheid in het Britse leger gerekruteerd uit Mandaat Palestina – die nazi’s opsporen, veldproeven houden om hun identiteit te bewijzen en ze executeren. “Dit is pure gerechtigheid”, zegt Yoav.

Ze waren opgetogen toen ze ontdekten dat Kovner een groep van de Joodse Brigade had benaderd om zich bij hem aan te sluiten en “ze wilden niet helpen omdat ze beseften dat hij te ver ging.”

Deze ontmoeting betekende dat ze Max naar Nakam konden brengen door hem in hen te laten infiltreren als een Haganah-spion voor zijn voormalige Brigade-bondgenoot ( Shtisel’s Michael Aloni), en via hem de relatieve moraliteit van hun plan te onderzoeken terwijl zijn loyaliteiten in verschillende richtingen worden getrokken .

“We wilden een escalatie hebben”, legt Yoav uit. “Ik denk dat de meeste mensen het leven van oorlogsmisdadigers kunnen begrijpen en ermee kunnen omgaan … [maar] het idee van wraak op een grotere, diepere schaal, dat is veel moeilijker te begrijpen.”

De broers introduceerden het apparaat van een zak die zogenaamd de dood bevat, zodat ze konden laten zien “wat er zal gebeuren als de dood het overneemt … [en] duisternis wordt losgelaten.” Dat gebeurde niet, omdat Plan A mislukte. Maar waarom?

Wat wel bekend is, is dat Kovner vergif in Palestina kreeg, maar zich realiseerde dat hij door de Britse militaire politie zou worden gearresteerd terwijl hij op een schip naar Europa was, gooide hij het overboord.

David Ben-Gurion en de Haganah hadden geruchten gehoord over het complot, zegt Yoav, maar historici zijn het er niet over eens of ze de Britten hebben getipt, of dat Kovner is aangehouden vanwege een technisch detail.

Wat de waarheid ook was, er waren zorgen, zoals geuit door Aloni’s karakter, dat een wraakmissie de vestiging van Israël zou kunnen bedreigen. “Het enige dat de leiders in Palestina wilden doen, was een eigen land oprichten”, zegt Yoav, “en ze wisten dat ze de steun van de VN nodig hadden en dat wraakoperaties de zionistische operatie zouden kunnen schaden. Dus waren ze tegen hen.”

Jezelf vandaag in de schoenen van de Avengers plaatsen, is een misselijkmakende sensatie. Hun lijden en verlies wordt voelbaar gemaakt in de film, maar dat geldt ook voor het lijden, het verlies en de afschuw die ze miljoenen mensen wilden aandoen. Wat zou je gedaan hebben? Hopelijk hoeft niemand van ons er ooit achter te komen.